नेपालमा संघीयता कार्यान्वयनपछिको पहिलो निर्वाचनबाट निर्वाचित जनप्रतिनिधिको कार्यकाल सकिन साढे एक महिना चानचुन मात्र बाँकी छ । सरकारले वैशाख ३० गतेका तोकेको निर्वाचनको तयारीमा दलहरु लागि सकेका छन् । स्थानीय तहका जनप्रतिनिधहरु कार्यकाल सकिनै लाग्दा अधुरा काम पूरा गर्न लागिपरेका छन् । कतिपय भने आफ्ना मतदाता रिझाउन हतारमा काम गर्दैछन् । जसले राज्यकोष, शक्ति र स्रोतको चरम दुरुपयोग हुँदैछ । 

स्थानीय तह निर्वाचनसम्बन्धी व्यवस्था २०७३ अनुसार राजनीतिक दलले अध्यक्ष-प्रमुख तथा उपाध्यक्ष-उपप्रमुखमा उम्मेदवारी दिँदा एक जना अनिवार्य महिला उम्मेदवार हुनु पर्नेछ । संघीयतापछि स्थानीय तहको पहिलो कार्यकालमा महिलाहरुले उपाध्यक्ष वा उपप्रमुखमाबढी जोड दिएका थिए तर आगामी निर्वाचनमा उपाध्यक्ष-उपप्रमुखमा सीमित भएका अधिकांश महिला अध्यक्ष-प्रमुखमा दाबी गर्दैछन् । त्यसका लागि पनि केन्द्रको सहमति आवश्यक छ । 

संविधानले के भन्छ ?
स्थानीय तह सरकार सञ्चालनका निमित्त नेपालको संविधान तथा स्थानीय तह कार्य सञ्चालन ऐनले उपाध्यक्ष–उपप्रमुखको भूमिका तोकेको छ। संविधानले नै उपाध्यक्ष-उपप्रमुख न्यायिक समितिको संयोजक रहने व्यवस्था गरेको छ। त्यसैगरी स्थानीय तह सञ्चालन ऐनले उपाध्यक्ष-उपप्रमुखलाई अध्यक्ष र प्रमुखको अनुपस्थितिमा निजको कार्यभार सम्हाल्ने, गैरसरकारी संघ, संस्थाका क्रियाकलापको समन्वय गर्ने, उपभोक्ता हित संरक्षणसम्बन्धी कार्य समन्वय गर्ने, योजना तथा कार्यक्रम अनुगमन तथा सुपरीवेक्षण गरी सोको प्रतिवेदन बैठकमा पेश गर्ने, सभा र कार्यपालिकाद्वारा गठित समितिहरूको काममा सहजीकरण र समन्वय गर्ने, सभा, कार्यपालिका तथा अध्यक्ष वा प्रमुखले प्रत्यायोजन गरेका वा तोकेका अन्य कार्य गर्ने व्यवस्था गरेको छ ।

यस्तै, कार्य विभाजन र कार्यसम्पादनसम्बन्धी व्यवस्था सम्बन्धित कार्यपालिकाले स्वीकृत गरेको नियमावलीबमोजिम हुने र कार्यविभाजन नियमावलीमा अध्यक्ष तथा प्रमुख, उपाध्यक्ष तथा उपप्रमुख, वडा अध्यक्ष र सदस्यको काम, कर्तव्य र अधिकारसमेत उल्लेख हुनुपर्ने व्यवस्था छ। यसका अतिरिक्त उपाध्यक्ष-उपप्रमुखलाई अन्य विभिन्न समितिको संयोजक तथा सदस्य भई कार्य गर्ने जिम्मेवारी पनि तोकेको छ । 

देशभरको स्थानीय तहको अवस्था कस्तो ?
२०७४ सालमा भएको निर्वाचनबाट ७५३ वटा स्थानीय तह बनाइएको थियो । जसमा ३६ हजार ६३९  पदाधिकारी निर्वाचित भएका थिए । यसमध्ये ७५३ जना अध्यक्ष प्रमुख छन् भने ७५३ जना उपाध्यक्ष-उपप्रमुख छन् । जसमा ९४ प्रतिशत महिला उपाध्यक्ष उपप्रमुख निर्वाचित भएका छन् । हाल देशभर १४ हजार ३ सय ५६ जना महिला जनप्रतिनिधि छन् । जसमध्येनगर प्रमुखमा ७ र गाउँपालिका अध्यक्षमा ११ जना महिला छन् । त्यस्तै उपप्रमुख र उपाध्यक्षमा ९४ प्रतिशत महिला छन् । 

हामीले देशभर भएका ६ वटा महानगरका उपप्रमुसँग अबको योजना तथा ५ वर्षको कार्यकाल कस्तो भयो भन्ने विषयमा रिपोर्ट तयार पारेका छौं । उनीहरुको भनाइ यस्तो छ ।  

इन्दिरा कार्की, उपप्रमुख, विराटनगर महानगर
‘मैले गरेको कामबाट म सन्तुष्ट छु । मैले संविधानले दिएको हकअधिकार प्रयोग गरेर उपप्रमुखको जिम्मेवारी न्यायोचित रुपमा सम्हालेको छु भन्ने लागेको छ । मेरा जनता रपार्टी नेतृत्वमेरो कामबाट खुसी छन् । अबको मेरे तयारी प्रमुममा जाने हो ।मलाई मेरो पार्टीले विश्वास गरेको छ र म यहाँसम्म आएकी छु । यो भन्दा माथि जान पनि मलाई साथ दिन्छ भन्ने लागेको छ । ५ वर्षको समयमा धेरै काम गर्छु भनेर आएको थिए तर कोभिड र प्राकृतिक  प्रकोपका कारण नसोचेको क्षेत्रमा खर्च भयो सो कारण घोषणापत्रमा उल्लेख भएका सम्पुर्ण कुराहरु पूरा गर्न सकिएन । तर जे जति गरेको छु त्यो कामबाट जनता खुसी छन् । विराटनगर महानगरबासीले मलाई दिएको जिम्मेवारी पूरा गरेको छु भन्ने छ । जनताको साथ माया तथा तथा पार्टीको इमान्दार कार्यकर्ता भएको हिसावले मलाई पार्टीले माथि लाने छ भन्ने लागेको छ । हामी एउटा पार्टीको सिस्टममा भएकाले सो अनुरुपमा जाने तयारीले छलफल भइरहेको छ । उपप्रमुखलाई प्रमुखमा गएर काम गर्ने सजिलो छ । अनुभन र जनतासामु भिजेको छु सो कारण काम गर्ने सहज छ ।’

मन्जुदेवी गुरुङ, उपप्रमुख, पोखरा महानगर
‘५ वर्षको कार्यकालमा पार्टी र जनताले दिएको जिम्मेबारी पूरा गरेको छु । जनता र पार्टीले मैले गरेको कामको मुल्यांकन गर्नु भएको छ । अब पार्टीले जस्तो जिम्मेवारी दिन्छ त्यसलाई लिने योजनामा छु । मेरो कामको विषयमा जनता र पार्टीलाई राम्रो सँग थाहा छ । सो कारण पार्टीले राम्रो जिम्मेवारी दिन्छ भन्ने लागेको छ । मलाई जसरी पनि टिकट दिनै पर्छ भनेर म भन्दिन किनकी हामी एउटा नीति तथा सिद्धान्तमा चलेका छौं । ५ वर्षको कार्यकालमा कतिपय कुरा प्रतिकुल वातावरणका कारण अधुरा छन् । नयाँ कानुन जान्दा बुझदा केही समय लाग्यो । कोभिडका कारण सोचेजस्तो काम हुन पाएन तर गरेका काममा जनता खुसी छन् । कर्मचारी समायोजना, दक्ष जनशक्ति परिचालन गर्दागर्दै पनि गर्छु भनेर आँट लिएका काम गरेको छु । मैले गरेको काम राम्रो सँग देखिएका कारण विद्रोह गरेर नेतृत्व लिन्छु भन्नु पर्दैन जस्तो लाग्छ पार्टीमा सामान्य छलफल हुँदानेताहरु सकारात्मक हुनुहुन्छ । हरेक पार्टी महिलालाई अगाडि लान सकारात्मक छन् । म अब पार्टीमा फर्किएर जान्छु सो पछि कहाँ लाने पार्टीले निर्णय गर्ला ।’ 

गीता सत्याल, उपप्रमुख, ललितपुर महानगर
‘म पार्टीको इमान्दार कार्यकर्ता हुँ । अबको मेरो इच्छा भनेको मेयरमा जाने हो । मेरो काम पार्टीले राम्रोसँग नियालेको छ । अब मेयरमा जान योग्य छु जस्तो लागेको छ । नेतृत्वले कस्तो निर्णय गर्छ भन्ने कुरा हो । हिजोको दिनमा महिलालाई सामाजिक आर्थिक क्षेत्रमा चुनौती थियो आज अवसर प्राप्त भएको छ । आजका महिला नगरप्रमुख चलाउन सक्ने छन् । सो कारण पार्टीले यो कुराको मनन् गर्नेछ भन्ने विश्वास लिएको छु । ५ वर्षको कार्यकालमा उपमेयर चलाए। जनाताका इच्छा आकाक्षा धेरै थिए ।हामीसँगसीमित स्रोत र साधन थियो । मलाई लाग्छ जनभावनाका सबै काम गर्न सकेको छैन् । तर जेजति भएका छन् ती राम्रोसँग भएका छन् । २० वर्षपछि भएको निर्वाचनका कारण कानुनी जटिलता र बेथिति टन्नै थिए । जसले गर्दा घोषणपत्रमा उल्लेख भएका कामहरु सबै गर्न सकेको छैन भन्ने लागेको छ । आर्थिक क्षेत्रमा पहुँच नभएका कारण धेरै कामहरु अधुरा पनि छन् । संघीय गणतन्त्रको पहिलो प्रतिनिधि भएकाले जनताको हितमा काम गरेर मन जितेको छु भन्ने लाग्छ । जनता र पार्टी मप्रति सकरात्मक हुनुहुन्छ । म प्रमुखमा जान दावी गर्छु तर पार्टीको निर्णय अन्तिम हुनेछ । म एक्लै त अगाडी जाने सम्भावना छैन । जति कुरा बोलेको थिए काम गरेको छु भन्ने लागेको छ । म पदमा नरहे पनि ललितपुरबासीको साथमा छु ।’ 

शान्ति कार्की, उपप्रमुख, वीरगन्ज महानगर
‘पार्टीले टिकट दिए प्रमुखमानै जाने सोच छ । यदि दिएन भने म जसरी पनि उपप्रमुखमा जाने हो । लामो समयदेखि पार्टीको काममा लागियो । धेरै जनातासामु गएर काम गरेको छु । राजनीतिमा  इमान्दारिता चाहिन्छ । उमेरको हदत भन्ने कुरा मात्र हो ।मेरो काम गर्ने शैली तथा बिचार नयाँ छ । म ९३ वर्षकी भए तर पार्टीमा काम गरेको युवा अवस्थादेखि नै हो । सो कारण मेरा अनुभव जनताको चाहाना तथा महिलाको पक्षमा रहने छन् । जवानी जति सबै पार्टीको जनताको पक्षमा काम लाग्नेछ । म जसरी पनि उपप्रमुखमा जाने छु । दोहो¥याएरजान मिल्दैन भन्ने प्रश्न उठ्ने गरेका छन्। केन्द्रका नेताले दोहो¥याउन मिल्ने स्थानीयले नमिल्ले भन्ने कुरा हुँदैन । मैले पहिलापनि बहुमत ल्याएर जितेको हुँ । अब  पनि जित्छु भन्ने लागेको छ । जनताको सेवा गरेको छु । हरेक ठाउँका उपप्रमुखमा उठेका महिलालाई अगाडी बढाउन पार्टी लाग्नु पर्छ । पार्टीको काम गर्दागर्दा बुढी भइसके। अब म पार्टीमा झगडा गरेर जाने वाला छैन । मलाई टिकट दिन्छ भन्ने लागेको छ । तराईंका महिलालाई माथि उकास्ने मेरो पहिलो दायित्व रहन्छ । गर्न बाँकी रहेका काम अबको कार्यकालमा पूरा गर्ने आँट छ ।’

पार्वती शाह, उपप्रमुख, भरतपुर महानगर
‘यो ५ वर्षको नयाँ अनुभव र जनताको साथलाई मैले मेरो सम्पतिको रुपमा लिएको छु । यो अवधीमा जनभावना अनुसारका काम गरेको छु । अबको मेरो योजना मेयरमा जाने हो । उपप्रमुख भएर काम गरे अब मेयरमा जाने तयारी छ । मैले आफुले यो तयारी गरेको छु । पार्टीमा छलफल भइरहेको छ । पहिलो अभ्यास भएकाले पनि जनचाहानाको धेरै काम भएका छन् । चुनौतीको सामाना गर्दै गरेका कामले जनता खुसी छन् । यो पाँच वर्षको अनुभवलाई अब महानगर प्रमुखमा लाने योजना लिएको छु ।’

हरिप्रभा खड्गी, उपप्रमुख, काठमाडौं महानगर
‘संघीयता आएपछिको पहिलो स्थानीय तहको निर्वाचनमा महिलालाई उप्रप्रमुख तथा उपाध्यक्षको मात्र जिम्मेवारी दिएको थियो । तर अब महिलाहरु हरेक हिसावले नेतृत्व गर्ने तहमा पुगेका छन् । सो कारण आमनागरिकको सोचाइ तथा जीवनस्तर बदल्न जनभावना अनुसारका काम गर्ने तथा पारदर्शी नेतृत्वको विकास गर्ने मैले यो पटकको स्थानीय तहको निर्वाचनमा महानगरको प्रमुख पदमा जाने निर्णय गरेको छु । पहिलो कार्यकालमा गरेका कामले जनता सन्तुष्ट हुनुभएको छ । मप्रति मेरो पार्टी समेत सकारात्मक रहेको छ । मैले जनतासामु गरेको बाचा पूरा गरेको छु । काम कर्तव्य र अधिकार क्षेत्रभित्र रहेका जिम्मेवारीहरु पूरा गरेको छु । अनुभव तथा क्षमता अझ बढी बढेको छ । जसरी पनि पार्टीले मलाई जिम्मेवारी दिन्छ । मेरो कार्यकुशलतालाई पार्टीले नजिकबाट हेरेको छ । उपमेयर सम्हाल्ला पनि मलाई पार्टीले नै जिम्मेवारी दिएर जनताले छानेका हुन् । कामको इमान्दारिता तथा सुशासनको प्रत्याभुति भएकाले मलाई जनताले पनि साथ दिएका छन्  । मलाई पार्टीले टिकट दिन इन्कार गरे म स्पष्टसँग सोध्ने छु किन म मा के कमी भयो ? जस्तोसुकै हालतमा पनि प्रमुखमा नै जाने मेरो पहिलो मान्यता हो ।’