नेपालको संविधानको धारा ५६ अनुसार संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको मूल संरचना संघ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी तीन तहको छ ।

हालको संविधान अनुसार नेपालमा ७ प्रदेश र ७५३ स्थानीय तह छन् । नयाँ संरचनाले नेपाललाई ७७ जिल्ला र ६ हजार ७४३ वडामा विभाजन गरेको छ । स्थानीय तहमा महानगर ६, उपमहानगरपालिका ११, नगरपालिका २७६ र गाउँपालिका ४६० छन् । २०७८ को जनगणना अनुसार नेपालको कुल जनसंख्या २९१,९२,४८० छ।

प्रदेश नम्बर १

प्रदेश नम्बर १ नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा पर्दछ । यसको सिमाना नेपालका दुवै छिमेकी देश भारत र चीनलाई छुन्छ। यसमा १४ जिल्ला र १३७ स्थानीय तह छन् । विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा यस राज्यमा अवस्थित छ। यसका अलावा कञ्चनजङ्घा, चोयु, मकालु, लोत्से, इलाम, सोलुखुम्बुको नाम्चेबजार, सगरमाथा आधार शिविर लगायतका हिमालहरू यस क्षेत्रका प्रमुख पर्यटकीय स्थल हुन् । ताप्लेजुङ जिल्लाको प्रसिद्ध पाथीभरा मन्दिर पनि यही प्रदेशमा अवस्थित छ । पुवा खोला जलविद्युत आयोजना र थामे जलविद्युत आयोजना यस राज्यमा अवस्थित छन्। यस प्रदेशका प्रमुख नदीहरू मेची, अरुण, तमोर, दूधकोशी आदि हुन् भने यस प्रदेशमा रहेका प्रमुख तालहरू माईपोखरी, जोरपोखरी, बराहा ताल आदि हुन्।

प्रदेश नम्बर २ : मधेस प्रदेश

यो नेपालको सबैभन्दा सानो राज्य हो र यसको सिमामा भारतलाई मात्र छुन्छ। यसमा ८ जिल्ला र १३६ स्थानीय तह छन् । जनकपुरको जानकी मन्दिर र सप्तरी जिल्लाको छिन्नमस्ता मन्दिर यस प्रदेशका प्रमुख धार्मिक स्थल हुन्। यस प्रदेशमा चर्चित बागमती सिँचाइ आयोजना छ । जलविद्युत आयोजना नभएको नेपालको यो एक मात्र प्रदेश हो । नेपालको सबैभन्दा ठूलो नदी सप्तकोशी नदी यही क्षेत्रमा बग्छ।

प्रदेश नम्बर ३ : बागमती प्रदेश

यो नेपालको तुलनात्मक रूपमा विकसित र राम्रो पूर्वाधार भएको प्रदेश हो। यसको सीमा भारत र चीन दुवैसँग जोडिएको छ। देशको राजधानी काठमाडौं यस प्रदेशमा अवस्थित छ र प्रदेशको राजधानी हेटौंडा हो। काठमाडौंलाई मन्दिरको सहर पनि भनिन्छ । पशुपतिनाथ मन्दिर, पाटनको कृष्ण मन्दिर, स्वयम्भूनाथ, बौद्धनाथ, चाँगुनारायण, गोसाइकुण्ड, कालिञ्चोक भगवती, मनकामना मन्दिर, दक्षिणकाली मन्दिर आदि यस प्रदेशका प्रमुख धार्मिकस्थल हुन्। त्यहाँ अन्य प्रसिद्ध पर्यटक आकर्षणहरू पनि छन्। ती हुन्, पाटन, भक्तपुर, नगरकोट, चोभार, धुलिखेल, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज, शिवपुरी नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्ज, चन्द्रागिरि पहाड, अन्नपूर्ण आधार शिविर पदयात्रा आदि । यो प्रदेशमा १३ जिल्ला र ११९ स्थानीय तह छन् ।

प्रदेश नम्बर ४ : गण्डकी प्रदेश

गण्डकी प्रदेश प्रदेश नं ५ र बागमती प्रदेशको बीचमा रहेको छिमेकी राष्ट्रलाई छोएको छ । यसमा ८५ स्थानीय तहसहित ११ जिल्ला छन् । पर्यटकको स्वर्ग पनि भनिने पोखरा सहर यस राज्यको मुटुमा अवस्थित छ। स्वर्गीय पोखरा सहर, फेवाताल, देवीको झरना, महेन्द्र गुफा, अन्तर्राष्ट्रिय हिमाल सङ्ग्रहालय, अन्नपूर्ण हिमाल, माछापुच्छ्रे हिमाल, तिलिचो ताल, माथिल्लो मुस्ताङलगायतका पर्यटकीय स्थल हुन् । कालीगण्डकी, बुढीगण्डकी, मर्स्याण्डी, मोदी, सेती, आँधीखोला आदि यस प्रदेशमा बग्ने प्रमुख नदी हुन्।

प्रदेश नम्बर ५ : लुम्बिनी प्रदेश

प्रदेश नं ५ नेपालको वर्तमान संविधानद्वारा स्थापित ७ वटा प्रदेश मध्ये एक हो जसमा आफ्नो क्षेत्रभित्र रहेका १२ जिल्लामध्ये तराई क्षेत्रमा ६ जिल्ला र हिमाली क्षेत्रमा बाँकी ६ जिल्ला छन् । यसले भारतलाई आफ्नो सीमामा मात्र छुन्छ। भगवान गौतम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी यही राज्यमा अवस्थित छ । एसियाको सबैभन्दा ठूलो उपत्यका अर्थात् दाङ उपत्यका यस क्षेत्रमा पर्दछ । लुम्बिनी, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज, बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज, कालो हरिण संरक्षण क्षेत्र आदि यस प्रदेशका प्रमुख पर्यटकीय स्थल हुन्।

प्रदेश नम्बर ६ : कर्णाली प्रदेश

यो नेपालको सबैभन्दा ठूलो राज्य हो जसले उत्तरमा चीनलाई मात्र छोएको छ। यसमा १० जिल्ला र ७९ स्थानीय तह छन् । हुम्ला कर्णाली, मुगु कर्णाली, ठूलो भेरी, सानोभेरी, बुढीगंगा, सेतीगंगा, तिला आदि यस क्षेत्रका प्रमुख नदी हुन् । रारा ताल, शे फोक्सुण्डो ताल, स्यार्पु ताल, जगदुल्ला ताल, बुलबुले ताल आदि यस प्रदेशका प्रसिद्ध ताल हुन्। रारा राष्ट्रिय निकुञ्ज, शे फोक्सुण्डो राष्ट्रिय निकुञ्ज, काँक्रेविहारलगायतका पर्यटकीय स्थलहरू यस क्षेत्रका चर्चित स्थल हुन् ।

प्रदेश नम्बर ७ : सुदूरपश्चिम प्रदेश

यो नेपालको पश्चिमी छेउमा अवस्थित छ र यसको सिमानामा भारत र चीन दुवैलाई छुन्छ। यसमा ९ जिल्ला र ८८ स्थानीय तह छन् । कैलाली, टीकापुर, महेन्द्रनगर, धनगढी आदि यस प्रदेशका प्रमुख सहर हुन्। खप्तड राष्ट्रिय निकुञ्ज, शुक्लाफाटा राष्ट्रिय निकुञ्ज, नैनी ताल, झिलमिला ताल, घोडाघोडी ताल, दोधारा चाँदनी पुल, कर्णाली पुल, टीकापुर पार्क, लिपुलेक, लिम्पियाधुरा, कालापानी आदि यस क्षेत्रका प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्य हुन्। यस प्रदेशमा महाकाली नदी बग्छ।

नेपालको स्थानीय तह

नेपालको नयाँ संघीय संरचनामा कूल ७५३ स्थानीय तह रहेका छन भने ६७४३ वार्डहरू छन । स्थानीय तहमा गाउँपालिका, महानगरपालिका, उपमहानगरपालिका र नगरपालिकाहरु पर्दछन् । काठमाडौं र भक्तपुर जिल्लामा गाउँपालिका छैनन् । त्यस्तै मनाङ, मुस्ताङ, हुम्ला, रौवा र पुर्वी रुकुम जिल्लामा नगरपालिका छैनन् । २०७४ असोज २९ देखि लागू भएको स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ अन्तर्गत नेपालका सबै स्थानीय तह सञ्चालनमा छन् । यस ऐनले गाउँपालिकाका लागि ५–२१ वडा र नगरपालिकाका लागि ९–३५ वडाको मापदण्ड बनाएको छ ।