तपाई हामीले खानाको रुपमा, खाजाको रुपमा, मनोरञ्जनको रुपमा वा फुर्सदको रुपमा खाई रहेका कतिपय खानेकुराहरुको स्वादले बिश्वलाई नै लोभ्याईरहेको छ भन्दा तपाईलाई कस्तो लाग्ला ।

हो । आज हामी त्यस्तै नेपाली खानेकुराहरुको वारेमा तपाईलाई बताउने छौं । जून नेपाली खानेकुराहरुले विश्वका धेरै मानिसहरुको जीवनमा अविश्मरणीय खानाको स्वादको रुपमा गढेर बसेको छ भने कतिपय खानाहरुको नाम लिदैं तपाई हामीले जस्तै बिदेशीहरुले पनि वाउ भन्दै मुख रसाईरहेका हुन्छन् ।

१. ढिडों

नेपाली खानाको कुरा गर्दा कुनै समय ग्रामिण क्षेत्रको अनिवार्य खानाको रुपमा रहेको र अहिले शहरी क्षेत्रमा नव संभ्रान्त बर्ग कहलाउन खाने गरेको खाना ढिंडोकै कुरा गरौं । पहाड देखि उच्च पहाडी क्षेत्रका बासिन्दाको मुख्य खानाको रुपमा ढिंडो नै थियो । भात त, चाडवाड र त्यही क्षेत्रका संभ्रान्त बर्गको खानाको थालमा मात्र पस्किईन्थ्यो ।

मकैं, कोदो, फापर लगायत अन्य अन्नको पिठोलाई तातो पानीमा हाल्दै चलाएर पकाउने यो परिकार अहिले काठमाडौंको संभ्रान्त बर्गमा पनि निकै लोकप्रिय भएको छ ।

पहिला काठमाडौं छिर्ने हाईवेका होटेलहरुमा पाईने ढिंडो अहिले अधिकांश खाना खुवाउने होटेल, रेष्टुरेन्टहरुले राख्न थालेका छन् । ढिडों काठमाडौंमा भन्दा पहिला पोखरामै लोकप्रिय भएको थियो ।

मनाङ मुस्ताङवाट ब्यापारलाई झरेका थकालीहरुले ढिंडोलाई पनि शहरी क्षेत्रका मानिसको जिब्रोमा झुण्डिने बनाए । पर्यटकिय हबको रुपमा पोखराको बिकास भएपछि ढिडोंले पनि आफुलाई अन्तराष्ट्रिय स्वादको रुपमा लोकप्रियता पायो । त्यसैले ढिंडोको कुरा गर्दा धेरैको मनमा अझैं पनि कोदो, फापर र मकैंको गिलो डल्लोलाई मासुको झोलमा चोपेर खाएको याद आउछ ।

२. राँगाको परिकार

राँगाको मासुको परिकारलाई अन्तराष्ट्रिय करण गर्ने काम काठमाडौं उपत्यकाका नेवार समुदायले नै गरेका हुन् । यसमा कसैको दुईमत नै छैन । राँगालाई काठमाडौंका नेवार समूदायले खानाको रुपमा भन्दा पनि पूजाको रुपमा प्रयोग गर्थे । अनि बल्ल स्वादिलो परिकारको रुपमा प्रयोग गर्न थाले ।

एक अनुमान अनुसार नेवार समूदायले एउटा राँगाको २ सय किसिमको परिकार बनाउन सक्छन् । यो सम्भवत आफैंमा छक्क पार्ने बिषय पनि हो । यत्तिको परिकार सम्भवत बिश्वमा कहि कतै पनि बन्दैन होला भन्ने हामीले ठानेका छौं ।

राँगाको २ सय किसिमको परिकारहरु मध्ये धेरै थोरै परिकारहरु मात्र मानिसको जिब्रोमा गडेको छ भने काठमाडौं घुम्न आएका पर्यटक जसले राँगाको छोएला, सेकुवा, कचिला, ड्याकुला, स्यापु मिचा बढी चाखेका छन् । यो परिकारको नाम लिदाँ धेरैले आफुले खाएको ठाउँ र स्वाद संझेर मुखमा थुक निकाल्ने गर्छन् ।

३. मःमः

मःमः अहिले नेपालीहरुको सर्वाधिक प्रिय खाजको रुपमा रहेको छ । नेपालमा मःमः तिब्बतवाट आयातित भएको खानाको परिकारको रुपमा रहेपनि नेपालीहरुले मःमः लाई रुचाएको देख्दा र नेपालमा मःमः पाईने स्थानहरुलाई हेर्ने हो भने मःमः अहिले नेपालकै परिकारको रुपमा रहेको छ ।

मःमः नेपाल भित्रनुको मुख्या आधार भनेको नेपाल भोटको सैयौं बर्ष अगाडीको ब्यापारलाई नै मानिन्छ । ब्यापारमा तिब्बत भएका काठमाडौंका ब्यापारीहरुले मःमःलाई पनि नेपाल ल्याएका हुन् । अहिले काठमाडौंको एउटा टोलमै दर्जनौ मःमः को परिकार पाक्ने पसल रहेको छ । सस्तो देखि महंगो सम्म र शाकाहारी देखि फरक फरक मांसहारीको मःमः पाईन्छ । मःमःको लोकप्रियताले गर्दा नेपाल आएका अधिकांश पर्यटकले यो परिकार एकपटक खाएकै हुन्छन् । जून उनीहरुलाई जीवनभर अविश्मरणीय स्वादको रुपमा गडेर बसेको समेत हुन्छ ।

४. गुन्द्रुक र मुलाको सिन्कि

गरिबको दाल र तिहुनको रुपमा रहेको गुन्द्रुक अहिले धनाढ्यहरुको भान्छाको सानको रुपमा रहेको छ । गुन्द्रुकको प्रचलन नेपालमा जुम्लाको सिंजा उपत्यकामा बसोबास गर्ने खस जातिको प्रिय खानाको रुपमा रहेको थियो । उनीहरुले नै यो खानालाई नेपालमा मात्र नभएर बिश्वमै लोकप्रिय बनाउन सफल भए । उनीहरुले बनाएको मुलाको सिन्कि र मुलाको पातको गुन्द्रुक अहिले शहरका अधिकांश होटेल र रेष्टुरेन्टमा बन्न थालेको छ । यो परिकार पहिलो पटक खाएका जो कोहीले पनि दोस्रो पटक यसको स्वाद चाख्ने दाउमा रहेको हुन्छ । अझ पछिल्लो पटक खुलेकार अचारका कम्पनीहरुले गुन्द्रुक र मुलाको सिन्किलाई ब्राण्डिङ गर्न थालेपछि यो परिकार अन्तराष्ट्रिय डिपार्टमेन्टल स्टोरहरुमा पनि सजिन थालेको छ ।

५. लाखामरी

धेरैले नेपाली परिकारको कुरा गर्दा स्पाईसी खानाहरुकै चर्चा पहिला गर्छन् । तर नेपालमा पाईने केही गुलिया परिकारहरु पनि रहेका छन् जसको ख्याति अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा पनि रहेको छ ।

गुलियो खानेकुराको प्रसंग झिक्दा काठमाडौंका नेवार समुदायमा लोकप्रिय रहेको लाखामरीकै चर्चा गर्नुपर्छ । काठमाडौंका नेवार समुदायमा गुलियो खानाको रुपमा जेरी, स्वारी, हलुवा आदी लोकप्रिय भएपनि यि खानाहरुमा भारतिय खानाको प्रभाव रहेको छ । तर लाखामरीको निर्माण कलात्मक र लामो समयसम्म राखेर खान सकिने हुनाले यो चाहि पक्कै पनि नेपालको मुख्य गुलियो परिकारको रुपमा रहेको छ ।

अहिले लाखामरीलाई बिदेशमा बस्ने नेपालीहरुले पनि बिदेशीहरुको जिब्रोमा स्वाद गडाउन सफल भएका छन् । त्यसैले पनि लाखामरी नेवार समुदायको धार्मिक कार्य वाट बाहिर गएर खाने परिकारको रुपमा पनि उपस्थित भएको छ ।

६. छ्याङ

नेपालका बिभिन्न जातजातीमा छ्याङ धार्मिक कार्य देखि पाहुनाको सत्कारमा नभै नहुने पेय पदार्थको रुपमा रहेको छ । कतिपय जातिहरुमा विहेवारी छिन्दा छ्याङ भएन भने अपमान गरेको समेत ठहरिन्छ । जातिगत बिशेषमा बिशेष महिमा रहेको छ्याङलाई नेवार समूदायले नै अन्तराष्ट्रियकरण गर्न सफल भए ।

उपत्यकाको तिनै शहरमा आयोजना हुने बिभिन्न जात्राहरुमा नेवार समूदायको प्रत्यक्ष सरोकार रहेको छ । यिनै जात्राहरुमा छ्याङ नभै हुदैन । जस्तो काठमाडौंमा हुने सेतो मच्छिन्द्रनाथको जात्रामा हनुमान ढोकामा रहेको भैरवको मुखवाट निस्कने छ्याङ खाएमा राम्रो मानिन्छ । यो छ्याङ खान तछाड मछाड नै हुन्छ । फेरी यो जात्राले बिश्वका धेरै मानिसहरुलाई अनौठो बनाएपछि छ्याङको क्रेज बढ्ने नै भयो ।

छ्याङ मुख्य रुपमा चामललाई पकाएर बनाएपनि केही जातिहरुले अरु अन्नको पनि बनाउने गर्छन् । काठमाडौंमा रहेका अधिकांश नेवारी खाजा घर देखि रेष्टुरेन्टहरुले छ्याङलाई पनि आफ्नो मेनुमा राखेपछि यो पेयले धेरै मदिरा पारखीहरुलाई आकर्षित गरिरहेको छ ।

७. छोएला

नेपाली परिकारहरु मध्ये धेरै अन्तराष्ट्रियकरण भएको र धेरैको स्वादमा गडेको परिकार नेवारी नै रहेको छ । नेवारी परिकारमा धेरै किसिमको विविधता भएको कारणले पनि यो परिकार धेरैको जिब्रोमा गडेको देखिन्छ । अधिकांश नेवारी रेष्टुरेन्टहरुले आफ्नो ब्यापार संचालनको मुख्य परिकारको रुपमा राँगाको मासुवाट बाट बनेको छोएलालाई लिने गरेका छन् । राँगाको मासुको छोएला भन्दा नै धेरैको मुख रसाएर आउछ । यो चाहि ग्यारेन्टि नै हो ।

अब भन्नुस् त यो परिकार कस्तो छ । राँगाको मासु नखाने धेरैले पनि छोएला खाएरै राँगाको मासु खान थालेको हुन् । पिरो, तोरीको तेलको बास्ना, डढेको हल्का मासुको भाग, लसुन र अदुवाको स्वाद । आहा, अनि यो परिकारले बिश्वका मानिसहरुको मन नजितेर भयो त ?

८. चटामरी, बारा र वो

नेवार समुदायले खाजाको रुपमा खाने चटामरी, बारा र वोलाई पनि अन्तराष्ट्रिय स्वादकै परिकारको रुपमा लिईन्छ । चटामरी, बारा र वोको बनाउने प्रकृया एउटै किसिमको भएपनि पाक्ने परिकार भने फरक हुने गर्छ ।

चामलको पिठोको धोललाई पातलो गरेर रोटीको आकारमा फलामको तावामा चटामरीलाई पकाईन्छ । यसमा पनि स्वाद अनुसार किमा गरेको राँगाको मासु, हरियो खानेकुराहरु माथीवाट हालिन्छ । धेरै बिदेशीहरु यो परिकारलाई इटालियन खाना पिज्जासंग तुलना गर्छन् भने कतिपयले यसलाई नेपाली पिज्जा पनि भन्छन् ।

यस्तैगरी मासको दाललाई पिनेर बनाईने अर्को परिकार बारा र वो हो । यसलाई पनि तावामा रोटीकै आकारमा पकाईन्छ र स्वाद अनुसार राँगाको मासुको किमा र अण्डा हालेर सर्भ गरिन्छ ।

यो परिकारको ईतिहार हजारौं बर्ष पुरानो मानिएको छ । अहिले उपत्यकाको अधिकांश नेवारी बस्तिमा यो परिकार अनिवार्य रुपमा पाईने गरेको छ । अझ केही पुराना पसलहरुले यसलाई शताब्दिऔं देखि कायम राखेको कारण यो परिकारले पनि अन्तराष्ट्रिय स्वादका पारखीहरुलाई मोहित बनाएको छ ।

९. जुजु धौं

दहिको लागि लोकप्रिय जिल्ला कुन हो भनेर सामान्य ज्ञानमा सोधिने यो प्रश्नको उत्तरमा धेरैले भक्तपुर भनेर उत्तर दिँदा सहि भएको कारण पुरस्कार पाएका होलान् । हो, भक्तपुरमा मात्र बन्ने दहि जसलाई स्थानिय भाषामा जु जु धौं भनिन्छ को ख्याति नेपालमा मात्र नभएर बिदेशमा समेत हुने गरेको छ । बनेको छोटो समयमै प्रयोग गरिसक्नु पर्ने स्वादको रुपमा रहेको जु जु धौं भए सम्म सबैको पहिलो प्राथमिकताको दहिको रुपमा रहेको छ । खाना खाएपछि खाने गरिएको दहि अहिले बिदेशीहरुको जिब्रोमा डेजर्टको रुपमा रहेको छ ।

१०. जिम्बु

हिमाली भेगमा पाईने जिम्बु जडिबुटिको रुपमा रहेपनि यसले खानाको स्वादमा ब्यापक परिवर्तन गर्ने क्षमता राख्छ । त्यसैले जिम्बुलाई परिकारको रुपमा भन्दा पनि मसलाको रुपमा प्रयोग गरिदैं आएको छ । जिम्बुले सबै खानाको स्वादलाई बढाउने क्षमता भने राख्दैन केही खानाहरुमा यसको प्रयोग गरेमा त्यसले खानाको स्वादलाई नै अविश्मरणिय बनाउने गर्छ ।

हिमाली भेगमा पाईने एक किसिमको घाँसलाई सुकाएरै जिम्बु तयार गरिन्छ । यसलाई कालो मासको दाल वा सिमिको दालमा ध्यूमा हालेर उक्त दालमा झान्दा त्यसको स्वाद नै अविश्मरणीय हुन्छ ।