सुर्खेत

‘जंगलमा कन्दमूल पाइन छाड्यो, गुना (लंगुर बाँदर) पनि पाइँदैनन्, मूल सुक्दै जान थाले, लामखुेट्टले पनि साह्रै दुःख दिन्छन् ।’ राउटे मुखिया सूर्यनारायण शाहीको यो भनाइले जंगलमै रमाएर बस्ने राउटे समुदायको जीवन कष्टकर बन्दै गएको संकेत गर्छ । राउटेका व्यवहार केही फेरिए पनि दुःख भने उस्तै छन् । ‘हामी पहिलेका जस्ता रहेनौं, जंगल छोडेर अन्य समुदायको नजिक आएपछि झन् ठूलो समस्यामा परेका छौं’, सूर्यनारायण भन्छन् ।

राउटे समुदाय जंगलमै रमाउने भएकाले आधुनिक सहरी उद्योगधन्दा र कलकारखानासँग यसको कुनै साइनो छैन । विशुद्ध प्राकृतिक जीवन बिताउने घुमन्ते यो समुदाय अहिले जलवायु परिवर्तनको मारमा परेको छ । जलवायु परिवर्तनबारे शब्द ज्ञान नभए पनि राउटे समुदाय यसका असरसँग भने राम्ररी जानकार छ । राउटेका स्पष्ट तीन मान्यता छन्– खेतीपाती नगर्ने, लेखपढमा नलाग्ने र जागिर नखाने । पर्यावरणीय प्रभावले आहारमा कमी हुनु, बाह्य समाजसँग घुलमिल बढ्नु र जीवनयापनका लागि परनिर्भरता बढ्नुले आदिम मानव सभ्यताको एक अवशेष राउटे समुदाय अहिले संकटमा छ । उनीहरू बाध्यताले आफ्नो प्राचीन मान्यता र परम्पराबाट पछि हटिरहेका छन् । आफूलाई जंगलको ‘राजा’ ठान्ने यो समुदायलाई जलवायु परिवर्तनसँगै बदलिएको समयले ‘रैती’ बन्ने मार्गमा डोर्याउँदैछ ।

मुखिया सूर्यनारायण अहिले आफूहरूलाई जंगलमा बस्न गाह्रो भइरहेको बताउँछन् । ‘जंगलमै लामखुट्टे भेटिन थाले, पानीका मूल सुक्न थाले, कन्दमूल र बाँदर पनि पाइँदैनन्’, उनले भने, ‘यिनै समस्याले चाँडोचाँडो बस्ती सर्न थालेका छौं । दुःख बिमार पनि धेरै लाग्न थालेको छ ।’ आफ्ना सदस्यको मृत्यु हुँदामात्रै बस्ती सर्ने राउटे समुदाय अहिले एक ठाउँमा मुस्किलले बढीमा एक महिनासम्म बस्छ । राउटे मूलको मात्र पानी खान्छन्, खोलानालाको पानी खाँदैनन् । तापक्रम वृद्धि र वनजंगल विनाशले पानीका मुहान सुक्दै जानु तथा कन्दमूल र बाँदर लोप हुँदै जानुले उनीहरू संकटमा मात्र परेका छैनन् परनिर्भर पनि बन्दै गएका छन् । कन्दमूल र बाँदरको सट्टा अहिले उनीहरू बजारको खाद्यान्न र खसीबाख्रामा भर पर्न थालेका छन्।

राउटे समुदायका सदस्य पहिलेको तुलनामा बिरामी भएर थलिन पनि थालेका छन् । ‘पहिले जंगलमै औषधिमूलो गथ्र्यौं, सन्चो हुन्थ्यो’, मुखिया सूर्यनारायणले भने, ‘अहिले धेरै बिरामी हुन्छौं, जंगली औषधिले पनि काम गर्न छोड्यो ।’ बदलिँदो खानपिन, लामखुट्टेको टोकाइ लगायत कारणले उनीहरू समस्यामा छन् । पहाडी जंगलमा समेत लामखुट्टे लाग्ने गरेको उनीहरू बताउँछन् । ‘पहिला सिकार खेल्दटक लाग्थ्यो, आइमाई र केटाकेटीको टाउको, पेट दुख्थ्यो, जडीबुटीले निको भइहाल्थ्यो’, सूर्यनारायणले भने, ‘बल्लेटी र तेजपातको रसले टाउको दुखेको सन्चो गराउँथ्यौं, आजभोलि त्यसो हुँदैन, झन्झन् रोगले च्याप्न थालेको छ ।’
नागरिकबाट